سدید کاشان

روزنامه ها و روزنامه نگاران کاشانی(9)

میرزا ابوتراب غفاری

طراح و صفحه آرای روزنامه

میرزا ابوتراب خان غفاری صفحه پرداز و طراح روزنامه شرف 

شرح حال:

میرزا ابوتراب خان غفاری معروف به ابوتراب نقاش کاشانی فرزند میرزا بزرگ و برادر زاده ی میرزا ابوالحسن خان صنیع الملک و برادر بزرگ میرزا محمد خان کمال الملک غفاری بود  که  در سال 1279 ه.ق. درکاشان متولد شد. زمانی که 20 ساله بود یعنی در سال 1293 ه.ق. از کاشان به تهران عزیمت کرد تا در دارالفنون تحصیل کند. وی موفق شد در مدت 6سال نقاشی و زبان فرانسه را در این مدرسه فراگیرد.یحیی ذکاء سن وی را برای ورود به دارالفنون 14 سالگی دانسته و چنین نوشته است:

 این جوان چهارده ساله در آموزشگاه به فراگرفتن نقاشی و زبان فرانسه پرداخت و با سابقه ی خانوادگی و استعدادی که در نقاشی داشت،در اندک زمانی در این رشته پیشرفت شایان کرد و به دریافت مدال های مس و نقره و طلای ممتاز نایل آمد و فارغ التحصیل شد.در سال های 1295-1294 چند قطعه از نقاشی های او را محمد حسن خان اعتمادالسلطنه در کتاب «مرآت البلدان» به چاپ رسانید.در محرم1300 که روزنامه ی «شرف»برای درج شرح حال و تصویر رجال و معاریف عهد ناصری زیر نظر اعتمادالسلطنه وزیر انطباعات بنیاد یافت،اعتماد السلطنه با سابقه ی آشنایی که از چهره پردازی و پرتره سازی ابوتراب خان داشت، او را به همکاری دعوت کرد و نگارش صورت ها و امور لیتوگرافی روزنامه را به عهده ی او گذاشت.

تکیه دولت اثر ابوتراب غفاری که کار دوربین عکاسی را کرده است.

او در همان سال از نخستین شماره ی روزنامه تا دوازده شماره هرماه دو پرتره ی سیاه قلم پرداز با دور نما و منظره برای چاپ در روزنامه آماده می کرد. .(1).

 وی توانست در مدت 7 سال تا هنگام مرگ، صورت نقاشی شده ی بسیاری از شخصیت های بزرگ زمان خویش را در روزنامه شرف انعکاس دهد. این نشریه گرچه نام روزنامه را داشت ولی ماهانه منتشر می گردید. خطاط آن، محمد رضا کلهر ( متوفی به سال1310هـ.ق)بود و طراح دیگر آن پس از فوت میرزا ابوتراب( 1307هـ.ق) میرزا موسی کاشانی بود. (2)

تصویر ناصرالدین شاه قاجار اثر ابوتراب غفاری در روزنامه شرف

میرزا ابوتراب، برخلاف کمال الملک عمر کوتاهی داشت. وی در سن 27سالگی، در رجب سال 1307 ه.ق. به دلیلی نامشخص با خوردن تریاک خودکشی کرد (3). ماجرای مرگ وی در روزنامه شرف، مورخه 1307، شماره 75، ص 4و 3 به همراه تصویر وی، اثر میرزا موسی نیز آمده است.

علت مرگ

 محمد حسن خان اعتمادالسلطنه در یادداشت های روزانه خطی خودش راجع به فوت میرزا ابوتراب خان چنین گوید: «سه شنبه 19 جمادی الثانی 1307: صبح که از اندرون بیرون رفتم هنوز دست رو نشسته کاغذی از میرزا علی محمدخان ( مجیرالدوله شیبانی)  رسید که نوشته بود میرزا ابوتراب خان نقاش دارالطباعه خود را به تریاک مسموم نموده و مرده است. عصر با سلطان ابراهیم میرزا (مشکوةالدوله پسر پنجم امام قلی میرزا عمادالدوله برادر عزت ملک خانم اشرف السلطنه زن اعتمادالسلطنه) خانه میرزا ابوتراب خان رفتم معلوم شد دیروز عصرخانه ابوالحسن پسر صنیع الملک که بنی عم خودش بود رفته و به او گفته بود من از دنیا سیر شدم خودم را خواهم کشت و تریاکی از جیب بیرون آورده و خورد. آن بنی عم پدرسوخته اش هم او را مانع نمی شود او را سه به غروب مانده خانه خودش می آورند کسانش جمعیت نموده هر چند به عجز و التماس می خواهند او را معالجه نمایند نمی گذارد تا اینکه سه و نیم از شب رفته فوت می شود جوان قابلی و از صنعتگران ایران بود به واسطه سوء اعمال و کردار ناهنجار زنش خودش را هلاک نمود». (4).

نقاش باشی مدال آور  

ابوتراب مردی هنرمند و نقاش بود که با درجه ی سرهنگی در اداره ی انطباعات خدمت می کرد. وی در طول خدمت بارها مورد عنایت و توجه خاص ناصرالدین شاه قرار گرفت وبه دریافت نشان و حمایل سرهنگی،نشان درجه سوم شیر و خورشید و خلعت های متعدد و طاقه ی شال و عنوان«نقاش باشی» نایل آمد.(5).

آثار و شیوه ی هنری

او علاوه بر تصاویر و نقاشی های سیاه قلم در روزنامه ی شرف، آثاری نیز در روزنامه « وقایع اتفاقیه » دارد. همچنین در دومین سفر ناصرالدین شاه به خراسان، بیست و پنج تصویر سیاه قلم کشیده که مناظر راه ها، شهرها، بناها و آستان قدس رضوی را نشان می دهد. به درخواست محمد ابراهیم خان مدایح نگار مؤلف تذکره ی انجمن ناصری، تعداد بی شماری تصاویر سیاه قلم از رجال ایران دارد که مخصوص این تذکره ترسیم شده است.(6).

روزنامه شرف که آثار طراحی میرزا ابوتراب غفاری را در بر دارد، چهارمین مرحله از چاپ روزنامه در ایران است. آثار طراحی میرزا ابوتراب به دو دسته تقسیم می شود: چهره و منظره. چهره ها نیز به نوبه ی خود شامل دو دسته اند: چهره های شخصیت ها و سیاستمداران داخلی و چهره های شخصیت ها و سیاستمداران خارجی. مناظر نیز در دو وجه قابل تمیزند، فضاهای مذهبی و مناظر دیوانی.

چهره پردازی محمود خان صبا ملک الشعرای دربار ناصرالدین شاه اثر ابوتراب غفاری

  ابوتراب به هنگام طراحی از چهره شخصیت های خارجی که از روی عکس انجام می گرفته،اغلب از امضای لاتین، و برای شخصیت های ایرانی از امضای فارسی استفاده کرده است. وی کاملا به فن لیتوگرافی آشنا بوده و از این رو آثار بسیار دقیق و ظریف از وی به جا مانده است. میرزا ابوتراب در اغلب موارد به شبیه سازی چهره پرداخته برای تنوع بخشیدن و فضای طرح، متناسب با موضوع، از نقوش، چین و چروک و یا نقطه پردازی بهره برده است. چهره های وی اغلب سه رخ و یا تمام رخ اند و در اجرا و طراحی آن، متناسب با ژورنالیسم طرح، از ظرافت های خاصی نظیر رها ساختن فرم و یا به کاربردن هاشورهای بافت دار بهره برده است. اگرچه چهره های وی دارای ترکیب بندی ویژه ای نیستند ولی حساسیت وی در تنظیم کادر و پیوند دادن طرح با حروف صفحه، از دقت و حساسیت برخوردار است و شکل نوینی از آرایش صفحه را در سده سیزدهم معرفی می کند. مناظر نیز دارای ترکیب بندی متنوع است. در مجموع آثار طراحی میرزا ابو تراب غفاری در روزنامه شرف مجموعه درخشانی از طراحی سده 13هـ.ق است که می تواند حد فاصلی باشد میان آثار طراحی و نقاشی عمویش ابوالحسن خان صنیع الملک و آثار نقاشی صرفا غربی برادر کوچکش،محمد غفاری( کمال الملک) که نقاش رسمی دربار ناصری است.(7).

منابع و مآخذ این نوشته در نزد مؤلف محفوظ است.
این مبحث با معرفی روزنامه نگار دیگری همچنان ادامه دارد...