سدید کاشان

روزنامه ها و روزنامه نگاران کاشانی(7)

(بخش اول)

تبار شناسی

میرزا عبدالحسین ملک المورخین سپهر

عبدالحسین سپهر ملقب به ملک المورخین

 خاندان سپهر

میرزا عبدالحسین خان سپهرملقب به  ملک المورخین فرزند میرزا هدایت الله خان و نواده ی میرزا محمد تقی خان لسان الملک سپهر مؤلف  ناسخ التواریخ و براهین العجم است.

هدایت الله خان سپهر ملک المورخین اول پدر میرزا عبدالحسین ملک المورخین ثانی

پدرش میرزا هدایت الله خان در دوران ناصری و مظفری سمت دیوانی داشت و مستوفی اول حکومت بود که امروز به آن وزارت اقتصاد و دارایی گفته می شود .علاوه بر آن هنرمندی تمام عیار بود : در نقاشی کسی به پای او نمی رسید. در خط شکسته و نستعلیق استاد و در فن ترسل و شاعری برجسته بود. در بسیاری از علوم زمان خود نیز تبحر داشت.

 روزنامه ی شرف در سال 1307 قمری نوشته است:

« در انواع علوم از نحو و صرف و منطق و معانی و بیان و بدیع و هندسه و حساب و هیأت و رجال و درایه و قرائت و حکمت الهی و طبیعی و تفسیر و فقه و اصول و ادبیات و غیره خبرتی وافی یافته و در بسیاری از این علوم، تعالیق و تصانیف پرداخته. در صنعت نقاشی و خط شکسته و نسخ تعلیق رنج ها برده تا مقبول اساتید افتاده و در شعر فارسی به اقسامه با استادان سلف همسری نموده و در فن ترسل به تأیید الهی توسل جسته[است]...»(1).

عبدالحسین سپهر در باره ی پدر خود در کتاب مختصر جغرافیای کاشان چنین نوشته است:

« لسان الملک ثانی- میرزا هدایت الله لسان الملک پسر میرزا محمد تقی لسان الملک- تخلص« هدایت» می نمود.بهترین فضلا و ادبا و خطاطین و مصورین ایران است. در عهد خود ثانی نداشت. بعد از فوت پدرش مشغول اتمام ناسخ التواریخ شد. در خدمت ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه به مقامی بلند رسید. در سنه ی 1322 در سن شصت و هشت سالگی در تهران وفات کرد و در جوار مقبره ی امامزاده یحیی مدفون شد. تاریخ حضرت سجاد(ع)، کتاب ادب، کتابی در اخلاق، رساله در شطرنج، رساله ی خوش نویسان،کتابی در القاب دیوان، اشعار و غیره نگاشت... در اواخر عمر ملقب به ملک المورخین شد.».(2).

عباسقلی خان سپهر یکی از نویسندگان ناسخ التواریخ و عموی عبدالحسین ملک المورخین

عمویش عباسقلی خان سپهر مؤلف کتاب های مشکات الادب ناصری، تذکره ی ناصری، برهان النبوت ناصری، ترجمه ی وفیات الاعیان ابن خلکان و تکمیل کننده ی ناسخ التواریخ است(3).

کاروانسرای سه طبقه گمرک کاشان

ملک المورخین از خاندان ضرابی کاشان است و نسبش به آقا شریف بیک فرزند امیر غیاث بیک دنبلی می رسد که از طرف شاه عباس دوم متصدی امور ضرابخانه ی کاشان گردید و منشأ آثار ماندگاری شد؛ از جمله کاروانسرای بزرگ سه طبقه مشهور به سرای شریف خان یا سرای گمرک در نزدیکی میدان فیض و اول بازار بزرگ قدیم کاشان (4). 

محمدتقی خان لسان الملک سپهر، پدربزرگ ملک المورخین

 جد عبدالحسین ملک المورخین، محمد تقی خان لسان الملک سپهر، پسر مولا علی ضرابی و نیایش میرزا رفیع الدین پسر میرزا ابوالحسن عضدالدوله بود.

عضدالدوله خواهرزاده ی میرزا مهدی خان استرآبادی وزیر نادر شاه و همچنین داماد شاه سلطان حسین صفوی، به دست اشرف افغان کشته شد. در روزگاری که حسنعلی خان افشار حاکم کاشان شد، میرزا مهدی خان استرآبادی، به موجب فرمانی در ذیحجه ی 1157 ، میرزا مهدی خان رفیع الدین فرزند عضدالدوله ی مقتول را که طبعی غرا و بیانی شیوا داشت، روانه ی کاشان کرد تا به امور دیوانی مشغول گردد و سالیانه مبلغ یکصد و پنجاه تومان حقوق برای وی مقرر داشت.فرزند وی ملا علی از شاگردان برجسته ی بحرالعلوم و در حکمت سرآمد روزگار خود شد. در دوره ی فتحعلی شاه قاجار از مشاهیر علما و فضلای طراز اول کاشان به شمار می رفت و سخن او در نزد شاه بسیار معتبر بود.به طوری که  فتحعلی شاه مالیات کاشان را به او تفویض کرد و از وی خواست تا هرسال معادل آن پارچه های مخمل و تافته و قطنی و اطلس مشجر و زری برای دربار پادشاه ارسال دارد و همین امر موجب رونق صنعت نساجی در کاشان شد؛ زیرا با تدبیر ملا علی تعداد 1500کارخانه ی بافندگی ابریشمی و مخمل و زری در کاشان دایر گردید و در هر کارخانه تا پانزده دستگاه بافندگی به تولید پرداخت. این رونق اقتصادی کاشان را به درجه ای رساند که جهانگردان آن را عروس شهرهای جهان نامیدند(5).

فتحعلی خان صبا ملک الشعرای دربار فتحعلی شاه قاجار و جد مادری ملک المورخین

نسبت ملک المورخین از طرف مادر به فتحعلی خان صبا ملک الشعرای دربار فتح علی شاه می رسد.میرزا محمدحسن ناطق کاشانی ملک الشعرای اصفهان نیز برادرزاده و داماد فتحعلی خان صباست.(6).عبدالحسین خود نیز داماد میرزا عبدالرحیم خان ضرابی متخلص به سهیل و مشهور به کلانتر صاحب کتاب مرآت القاسان بود. میرزا احمد صبور جد ملک الشعرای بهار که در جنگ با سپاه روس به شهادت رسید از خاندان ضرابی کاشان و فرزند او میرزا محمد ضرابی پدر مؤتمن الاطبّاء است(7).

محمود خان صبا- ملک الشعرای عصر قاجار و فرزند فتحعلی خان صبا جد ملک المورخین

محمود خان صبا ملک الشعرای دربار محمد شاه و ناصرالدین شاه و از نقاشان زبردست عصر قاجار، فرزند فتحعلی خان صباست. وی اولین کسی است که کودک را شناخته و برایش شعر گفته است (8). 

منظره کاخ شمس العماره در خیابان ناصرخسرو تهران اثر محمودخان صبا

 احمد علی سپهر معروف به مورخ الدوله وزیر پیشه و هنر در کابینه ی قوام السلطنه و سهیلی و رئیس شیلات ایران و مترجم کتاب کلمات قصار امیرالمؤمنین علی علیه السلام به زبان فارسی و فرانسه و مقاله نویس سالنامه ی دنیا که درسال 1355 در تهران وفات یافت عمو زاده ی ملک المورخین است(9).

احمد علی سپهر مورخ الدوله عموزاده ی ملک المورخین

گفتنی است که سهراب سپهری از همین خاندان است.

حوادث مهم زندگی ملک المورخین 

ملک المورخین در سال 1290 قمری در تهران چشم به جهان گشود. در13 سالگی تاریخ انبیا را نوشت و از 18 سالگی وارد خدمات دولتی شد. در جوانی به سمت معلم مظفرالدین شاه قاجار برگزیده شد.

در جریان قیام مشروطیت با انتشار مقالات مؤثر و تشکیل انجمن های مردمی و تربیت نویسندگان و شاعران مبارز، با انقلابیون به همکاری پرداخت.البته به کفاره ی این همکاری هم از دربار قاجار و هم از دربار پهلوی گزند فراوان دید. در عصر سلطنت رضا شاه پهلوی، فعالیت او را محدود کردند و حتی به قولی، کتابخانه ی او را به آتش کشاندند،با این حال از او آثار متعددی باقی ماند.(10). 

از میان مسؤولیت های متعدد وی می توان به فعالیت در وزارت خارجه، ژنرال آجودان مظفرالدین شاه،فرمانداری اصفهان و کارگزاری مازندران، ریاست اوقاف کاشان اشاره کرد. وی با چندین زبان خارجی آشنایی داشت.

پس از فوت پدر لقب ملک المورخین به وی انتقال یافت و سپس به لسان السلطنه ملقب شد و نگارش و اتمام دوره کتاب ناسخ التواریخ را که جدش میرزا محمد تقی خان آغاز کرده بود و پدرش هدایت الله خان و عمویش عباسقلی خان آن را پی گرفته بودند به وی محوّل شد. شاعر نیز بود و "ادیب " تخلص می کرد . درسال 1297 ق. وارد خدمت فرهنگ شد. مدتى ریاست معارف و اوقاف کاشان (اداره آموزش و پرورش فعلی) را بر عهده داشت. همچنین مدرسه ملی ادب را پایه گذاری نمود و در این راه جهیزیه همسر خود خانم حمیده ضرابی را با رضایت ایشان در این کار فرهنگی هزینه کرد(11).

محب علی دبیر سپهری پسر ملک المورخین است.

 تاریخ جامع اسلام با بینش شیعی مهم ترین اثر لسان الملک سپهر جد ملک المورخین

سرانجام ملک المورخین

ملک المورخین در پی کسالت 8 روزه در روزشنبه 28 ربیع الاوّل 1352 هـ‌ق برابر با 31 تیر 1312 هـ.‌ش در سن 64 سالگی در تهران بدرود حیات گفت . شیخ محمد علی حبیب آبادی مختصری از شرح حال ملک المورخین را در تقویم پارس سال 1313 شمسی ذکر کرده و کتاب مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال آن را منعکس نموده است.(12).

منابع و مآخذ این نوشته در نزد مؤلف محفوظ است.

این مبحث همچنان ادامه دارد...