سدید کاشان

 روزنامه ها و روزنامه نگاران کاشانی(3)

دکتر میرزا تقی خان کاشانی مشهور به فرهنگ

اولین روزنامه نگار خارج از تهران

میرزا تقی خان سرتیپ،حکیم باشی مخصوص ظل السلطان، و معروف به محررکاشانی فرزندمحمد هاشم بود که در سال 1256 قمری در کاشان به دنیا آمد. جد وی ملا محمدحسین انصاری یکی از اکابر سلسله شاه نعمت الله ولی  و مشهور به «بابا» بود. از دوران کودکی وی اطلاعی در دست نیست .آن چه از وی می دانیم، مربوط به دوران بزرگسالی اوست. وی تحصیلات مقدماتی خود را در اصفهان گذراند و راهی تهران شد و در مدرسه نظامی دولتی، فنون جنگاوری را آموخت.همزمان با آن به آموختن زبان فرانسه و علم طب همت گماشت و اندک اندک علوم عقلی و نقلی و مقداری از فنون قدیم و حدیث را فرا گرفت. وی پس از پایان تحصیلات به مشاغل مختلفی گمارده شد. ازجمله در دارالفنون به کارمعلمی پرداخت. مترجمی نیز یکی دیگر از کارهای وی بود. عضو مجلس حفظ الصحه دولتی و عضو وزارت عدلیه هم بود. همچنین طی مأموریتی به جنوب کشور سفر کرد تا سرحدات صفحات جنوبی ایران را مشخص نماید. در طب نیز شهرتی به سزا کسب کرد و به مقام حکیم باشی دستگاه مسعود میرزا ظلل السطان (پسر ناصرالدین شاه) درآمد. دوران تحصیل و اشتغال وی مصادف با دورانی بود که علوم و فنون جدید از اروپا به ایران منتقل می شد؛ در همین ارتباط سفری به اروپا داشت.

آثار میرزا تقی خان کاشانی

1 -کتاب تربیت: در قواعد تعلیم و تربیت اطفال 

شیوه ی تدریس آموزگاران فرانسوی در آموزشگاه نظامی تهران و سفر به اروپا سبب شد تا وی با سامانه آموزشی دولت‌های پیشرفته و روش رفتار با کودکان در آن کشورها آشنا شود و به اندیشه‌های نوینی در آموزش و پرورش دست یابد. میرزا تقی خان کاشانی یکی از منتقدان سامانه آموزش در روزگار قاجاربود.

او با انگیزه‌ بهبود وضعیت مکتب‌خانه‌های آن دوران، رساله‌ای با عنوان « تربیت در قواعد تعلیم و تربیت اطفال» تألیف و منتشر کرد. 

وی در این کتاب به نقد سامانه آموزش مکتب‌خانه‌ای و خشونت استادان و ستمگری آموزگاران پرداخت و اصلاح وضع آموزشی و پرورشی را  برای کودکان در چهار محور مطرح ساخت: 1- بهسازی خط ؛ 2- بهسازی شیوه های آموزشی با توجه به رشد جسمانی و روانی کودکان ؛ 3- بهداشت محیط آموزشی 4-  پایه‌ریزی نظام درست آموزشی.

او از نخستین کسانی بود که لزوم بنیانگذاری مهدکودک یا به گفته خودش دارالامان را برای اطفال دو تا پنج ساله یادآورشد.اندیشه‌های وی درباره بنیاد گذاری کودکستان، آموزشگاه‌های شبانه‌روزی و بهره‌گیری از ابزارهای دیداری و شنیداری در آموزشگاه‌ها، بسیار جلوتر از زمان خود بود.

در سال 1302 طی گفت وگویی با فیوضات رییس فرهنگ آذربایجان و پس از بازدید از کودکستان ارمنیان در تبریز، کودکستانی را در این شهر افتتاح کرد و وارد عرصه آموزش کودکان پیش دبستانی شد.

2- سفرنامه ی تفلیس:

از دیگر فعالیت های میرزا تقی خان کاشانی، همراهی با حمزه میرزا حشمت الدوله بود تا مراتب تبریک و شادباش پادشاه ایران به امپراتور روسیه ابلاغ گردد. در بازگشت از این مأموریت سفرنامه ی تفلیس را به نگارش درآورد.

سفرنامه ی تفلیس، از جمله سفرنامه‌های ایرانیان در صد و پنجاه سال اخیر به بیرون از مرزهاست. علاوه بر آنکه از مراسم تاج‌گذاری الکساندر سوم امپراتور روسیه گزارش داده است ، مشاهدات خود را نیز از سفر و گذر از مناطق صفحات شمالی ایران به سمت تفلیس، شهرهایی که در حال سپری کردن بیماری وبا بوده اند،بازگو کرده است.او با دقتی ویژه نظم و امنیت و بهداشت مردم را در سفرنامه ی خویش به صورت تحلیلی آورده است. وی ضمن بازگو کردن خدمات و زندگی علمی و کوشش‌های متعددش در علوم جدید و آنچه که علوم غریبه نامیده ، تلاش فراوانی کرده است تا دانش های جدید را که از طریق تألیف و ترجمه قابل انتقال است، معرفی نماید. به تعبیر دیگر شرحی پرفسوس از آرزوها و دریغ‌هایش نسبت به جامعه ایرانی و پیشرفت ایران را به رشته نگارش درآورده است.

3- کتاب حدائق الطبیعه

میرزا تقی خان در زمینه ی نجوم نیز مطالعات بسیار خوبی داشت و برای رد احکام نجوم و معرفی اخترشناسی جدید در ایران تلاش های فراوانی کرد. این موضوع در کتاب حدائق الطبیعه وی کاملاً مشهود است. این کتاب در هیئت نوین و متأثر از اخترشناسی دوره ی جدید در اثبات تئوری خورشید- مرکزی و حرکت زمین نگاشته شده است.

کتاب حدائق الطبیعه 4 فصل دارد. فصل نخست این کتاب بیشتر به مبانی پایه پرداخته، از جمله جسم ، خط مستقیم ، خط منحنی، دایره، قطر، محور و تعاریفی در علم هیئت، منظومه ی عالم، آسمان و کواکب. در فصل دوم به ابعاد خورشید، تاریخ کشف حرکت انتقالی سیاره های منظومه ی شمسی، تاریخ کشف حرکت وضعی خورشید و .... می پردازد. فصل سوم کتاب درباره ی نور است و فصل پایانی آن به حرارت اختصاص یافته است. این کتاب در چاپ خانه ی فرهنگ اصفهان در سال 1300 هجری قمری در 243 صفحه چاپ سنگی شد. یک نسخه از این کتاب اکنون در کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران و نسخه ی دیگری از آن در کتابخانه ی ملی ایران موجود است.

4- ترجمه کتاب علم هیئت دکتر طولوزان فرانسوی

تحصیل در علم طب و دانستن زبان فرانسه سبب شد تا میرزا تقی خان با دکتر طولوزان ( پزشک معروف فرانسوی در دربار قاجار) رابطه ی نزدیک تری برقرار کند. طولوزان از پزشکان خاص دربار ناصر الدین شاه بود وعلاوه بر امور طبابت، در سایر کارهای علمی فعالیت داشت. طولوزان در کتابی که نوشت، چندین نقشه درباره ی عالم رسم کرده است و درباره ی هیئت نیز مباحثی را مطرح کرد. میرزا تقی خان انصاری کاشانی در همان قرن سیزدهم این کتاب را به فارسی ترجمه کرد واین ترجمه در دسترس دوست داران آن قرار گرفت. برخی از افراد عالمی که این کتاب به دست آن ها رسید پس از مطالعه، در حاشیه ی کتاب توضیحات و انتقادات مفصلی ضمیمه کرده اند. نسخه ای از این کتاب که در کتابخانه ی ملی ایران نگهداری می شود. چنین آغازی دارد: « بسمله، علم هیئت، اشرف علوم و اهم و بزرگ ترین آن هاست، این علم از جمله علوم سابقه و قدیمه است...».(1)

5- انتشار روزنامه فارس در شیراز

محیط طبابایی درباره ی میرزا تقی خان به تفصیل بحث کرده است، از جمله نوشته است:

قدیم ترین روزنامه ی ولایات را روزنامه فارس می دانیم که دکتر میرزا تقی خان فرهنگ کاشانی طبیب مخصوص ظل السلطان در سال 1289 که شاهزاده به حکومت فارس اعزام شده بود در بحبوحه ی جنبش های اصلاح طلبی میرزا حسن خان سپهسالار انتشار داد.این روزنامه به دو زبان فارسی و عربی و به پیروی از روزنامه علمیه دولت ایران که در سه زبان به چاپ می رسید، انتشاریافت. میرزا تقی خان گویی حوزه وسیع  انتشار و رواجی برای این روزنامه در سواحل خلیج فارس و قبایل عرب مقیم ساحل این دریا آرزو می کرد و می خواست اعراب سواحل را نیز مانند فارسی زبانان خطه فارس از برکات این روزنامه برخوردار سازد.

 ...در شماره اول روزنامه فارس که روز 25جمادی الثانیه از 1289 انتشار پیدا کرد، به روش روزنامه علمیه از تاریخ میلادی و جلالی در جنب تاریخ هجری هردو استفاده می کند...برای چاپش مطبعه ی خاصی در بناهای دارالایاله شیراز تأسیس کرد و فروش آن را به بازرگانی اصفهانی در خارج دارالایاله واگذار نمود و برای قبول و درج اعلان، بهای هر سطری را یک هزار دینار یا یک قران معین کرده بود. از شماره چهارم به بعد، قسمت عربی از آن برداشته شد و بعد از آن به فارسی تنها منتشر می شد و انتشار آن یک سال ادامه یافت و سپس با تحریک برخی از بدخواهان مواجه و ناگزیر شد آن را تعطیل کند. میرزا تقی خان علاوه بر مایه ی علمی تحصیلی که داشت از حیث ذوق و استعداد و قابلیت قبول افکار تازه و دلیری در اظهار خیال و فکرخود، فردی ممتاز بود که با امثال محمد حسن خان صنیع الدوله قابل مقایسه نبود.در سرمقاله شماره اول فارس به بیان علل و اسباب اقدام والی به کسب اجازه شاهی برای نشر روزنامه به دو زبان پرداخته  می گوید: « لهذا حضرت اشرف والا...جان نثار را احضار نمودند و فرمودند مکنون خاطر من بر ترقی و درستی این کار است و درست و نظم آن را از تو می خواهم و بر تو لازم است که به هیچ وجه در مواظبت این کار تسامح و اهمال جایز نداری و هر ماهی چهار نمره روزنامه به اسم این مملکت(فارس) به طبع برسانی...جان نثار از هر جهت اسباب را فراهم یافت، سر را قدم ساخته به خدمت شتافت و برای سهولت استدراک عرب های این حدود، چنان مقرر شدکه یک سمت روزنامه را به زبان عربی ترجمه نماید تا منفعت آن شامل حال تمام افراد و رعایای این سامان تواند شد.»...سه شماره اول که به دو زبان بود در هشت صفحه و از چهارم به بعد هرشماره ای در چهار صفحه انتشار می یافت.

روزنامه شامل اخبار رسمی تهران و فارس در چهارچوبه تشریفاتی و برخی اخبارخارجی بود که از ابتدا به قبول مسؤولیت و صحت و سقم آن تن در نداده و نوشته بود: « صحت و سقم اخبار منتخبه از روزنامه های خارجه به عهده منشیان همان روزنامه هاست و روزنامه نگار را در این خصوص هیچ گونه ضمانتی نیست(2).

خمامی زاده در کتاب روزنامه های ایران به نقل از ه.ل. رابینو، روزنامه فارس را این گونه معرفی کرده است:

- فارس روزنامه ای بود که در سال 1289 ه.ق (3- 1872 م) در شیراز تأسیس گردید. ناشر و نویسنده روزنامه فارس، میرزا تقی خان کاشانی بود که روزنامه  «فرهنگ» را نیز منتشر می نمود. میرزا تقی خان، حکیم باشی ظل السلطان بوده است. اولین شماره ی این روزنامه در تاریخ یک شنبه 9 شهریورماه سال 794 جلالی(25 جمادی الثانی 1289 ه.ق - 30 اوت 1872 ) و مصادف با اولین روز ورود ظل السلطان به شیراز به مناسبت انتصاب وی برای سومین بار به حکومت فارس بوده است. نوزده شماره از این روزنامه در بریتیش موزیوم در بین جراید منتشره نگهداری می شود که با علامت و ردیف « M.2.757» ثبت گردیده است. در پای صفحه ی روزنامه مباحثی با خط دیوانی درباره مطالب مختلف از جمله تربیت کودکان و نیز مسایل علمی دیده می شود که تمام این مقالات و موضوعات به وسیله خود ناشر نوشته شده است  (3) .

6- انتشار روزنامه فرهنگ در اصفهان

استاد محیط طباطبایی در تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران می گوید:

با استقرار ظل السلطان در حکومت اصفهان، بار دیگر فرهنگ کاشانی به هوای انتشار روزنامه افتاد. در این موقع گرچه دامنه ی قدرت ظل السلطان در اصفهان به کمال نرسیده...بود...به تهیه ی اسباب فرمانروایی احتمالی آینده پرداخت و با تأسیس مدرسه ی جدید همایونی و روزنامه فرهنگ و نظام ارتش و نظایر آن ها قابلیت خود را برای اداره مملکت ثابت می کرد. میرزا تقی خان کاشانی که جوانی دانشمند و متحرک و شهرت طلب و روشنفکر بود در وجود ظل السلطان وسیله ی تأمین آمال خود را می جست و ظل السلطان هم در استعداد ذاتی میرزا تقی خان وسیله ی مؤثری برای اجرای نقشه های جاه طلبانه خود می دید. میرزا تقی خان در سال 1296 یعنی در آستانه سقوط سپهسالار و تعطیل روزنامه نظامی او، روزنامه فرهنگ را در اصفهان تأسیس کرد.(4).انصاف باید داد فرهنگ اصفهان چشم و چراغ مطبوعات ایران در اواخر عهد ناصری بود و روزنامه تبریز که در سال 1296 از طرف دولت و به دستور ولیعهد در آن شهر انتشار یافت  قابل مقایسه با روزنامه فرهنگ اصفهان نبود(5). فرهنگ کاشانی میرزا تقی خان کاشانی از برآمدگان شعبه ی طب دارالفنون بود که به سمت طبیب حضور ظل السلطان منصوب شد و درسال 1289...در ایالت فارس به انتشار روزنامه فارس در شیراز پرداخت که در شکل ظاهرانتشارش از روزنامه علمیه دولت علیه ایران استفاده کرده بود.... بعدها که ظل السلطان در اصفهان استقرار یافت از 1296 روزنامه فرهنگ اصفهان را تأسیس کرد و این روزنامه تا بعد از مرگ فرهنگ هم انتشار می یافت.... فرهنگ را باید مؤسس و موجد روزنامه نگاری در خارج تهران دانست و دوره فارس یکساله و فرهنگ هفت ساله گواه لیاقت و استعداد او در این کار محسوب می شود(6).

خمامی زاده در کتاب روزنامه های ایران، این نشریه را چنین معرفی کرده است:

فرهنگ : در تاریخ دوم جمادی الاول سال 1296( 24 آوریل 1878 ) در اصفهان تأسیس گردید و با چاپ سنگی به صورت هفتگی منتشر می شد. این نشریه با استفاده از کمک های ظل السلطان و تا تاریخ 12 محرم سال 1308 منتشر می یافت..

مدیر نشریه فرهنگ، میرزا تقی خان سرتیپ، حکیم باشی ظل السلطان بود. روزنامه با خط نستعلیق و در کاغذ بسیار خوب به طبع می رسید و کار تحریر آن به عهده میرزا عبدالرحیم خوشنویس متخلص به افسر از نقاشان معروف اصفهان بود (7).

7- همکاری با نشریات دیگر

میرزاتقی خان با سایر نشریات زمان خود نیز همکاری داشته است؛ازجمله در مجله الادب اشعار و نوشته های او به چاپ رسیده است.درجلدسوم تاریخ ادبیات کودکان ایران (8) آمده است:

...هدف گردانندگان این نشریه آشنا کردن نسل جوان با ادبیات غرب و علاقه مند ساختن نوجوانان و جوانان به فعالیت های ادبی بود. از نخستین شماره نشریه، بررسی تاریخ ادبیات ایران با عنوان تاریخ مختصر ادبیات عجم به قلم میرزاتقی خان آغاز شد و تا چند شماره ادامه یافت....در نشریه مجله الادب از برخی شاعران جوان همچون علی اصغر شیرازی و م. کاشانی در شماره های گوناگون، آثاری دیده می شود.

این سند نشان می دهد که میرزا تقی خان کاشانی از پیشگامان تألیف و تدوین تاریخ ادبیات کودکان و نوجوانان است و برای آنان شعر نیز می سروده است. سیدمحمدمحیط طباطبایی گفته است: میرزا تقی خان «فرهنگ» را تخلص شعری خود قرار داده بود. (9).

گفتنی است این روزنامه نگار با ذوق، کتابی نیز پیرامون مضرات مسکرات تألیف نموده است.

سخن آخر آن که میرزا تقی خان انصاری کاشانی تا سال1303 زنده بوده،47 سال زیسته و سرانجام بر اثر ابتلا به مرض استسقا،از دنیا رفته است(10).

ادیب الممالک فراهانی در نشریه « ادب » درباره او نوشته است :

منابع و مآخذ این نوشته در نزد مؤلف محفوظ است.

این مبحث همچنان ادامه دارد...