سدید کاشان

هنرهای عاشورایی

4- آیین نمایشی سقّا خوانی:

سقّایی و سقایت ، آب دادن به چشمه است و تشنگان را سیراب کردن ، از ارزش های والای انسانی است. این شغلی بود که پرده داران خانه ی کعبه، پس از تعمیر آن توسّط حضرت ابراهیم و فرزندش اسماعیل ، عهده دار آن شدند. یعنی اجداد و نیاکان نبی مکرّم اسلام، همواره در طول تاریخ عهده دار این مسؤولیت بوده اند.

"آب ، نماد زندگی و آبادانی است...ایرانیان قدیم اعتقاد داشته اند که آب می فهمد آب احساس دارد و آب نوشنده خود را درک می کند . آن ها می دانستند که صدای آب آرامش می دهد و طراوت آب باعث لطافت روح می شود آب در نزد ایرانیان تا آن حد مقدس بوده که برای آن قربانی می دادند هرگاه باران می بارید نماز شکر می گذاردند . هرگاه آب رودخانه ها کم می شده قربانی می دادند پس از واقعه تلخ و عظیم عاشورا آب نزد ایرانیان معنای دیگری به خود گرفت آب آن عنصری که ایرانیان بیشتر در زیبایی و عظمت آن تفکر می کردند قالبی دیگر گرفت با دیدن آب می گریستند و به سوگ نشستند . هنر ایرانی نیز پیرامون آب بعد از واقعه عاشورا شکل دیگری گرفت . اشعار شعرا معنای دیگری پیدا کرد و حس ایرانیان - حتی آنانی که شیعه - نبودند به لحاظ مفهومی تغییر کرد دیگر آب نه تنها پرستیده نشد بلکه مورد ملامت و نکوهش قرار گرفت . آب رسان ها در ایام سوگ و مویه حضرت ابا عبدا... الحسین سقا شدند . سقای عزاداران سالار شهیدان و سردارش قمر بنی هاشم حضرت ابوالفضل (ع) . سقا ها با یک دست مشک و با دست دیگر کاسه در دست داشتند و میان عزاداران می رفتند و تشنگان را سیراب می کردند و اشعاری را در غم فراق حضرت سید الشهدا و یارانش به زبان می آوردند تا نوشنده ی آب را بیشتر به یاد امام حسین و یارانش بیندازد و این یکی از هنرهای عاشورایی است. "

 سقّا خوانی از قدیمی ترین هنرهای نوایی ایرانیان عاشورایی است. در این مراسم سقاخوانان در چهار گروه از استادان و پیشکسوتان سقاخوانی، بزرگ‌ترها، شاگردان و جوانان به صورت حلقه‌های عزا مقابل یکدیگر می نشینند و اشعار پرمحتوا و سوزناکی را در توصیف واقعه کربلا و مدح شهدای کربلا در یکی از ردیف های دستگاه موسیقی سنتی هم‌نوایی و همخوانی می‌کنند. 

 تمام آواز ها ، نغمات و آهنگ های سقایی به فراخور پیام های اشعاری که می خوانند ، در قالب یکی از دستگاه ها و آواز های : دشتی ، بیات ترک ، ابوعطا ، ماهور ، سه گاه و همایون و ...اجرا می گردد؛ بدون اینکه آلات موسیقی به کار گرفته شود حتّی از سنج و دهل که در دسته های عزاداری مرسوم است استفاده نمی شود. از سینه زنی هم کمک گرفته نمی شود. از مشک و جام و کاسه به فراخور حال استفاده می شود و شکلی نمادین دارد. سقاخوانان در حالی که‌ با یک دست مشک آب و با دست دیگر کاسه‌ای در دست دارند به یاد تشنه لبان کربلا، عزاداران را سیراب می‌کنند.  

 از یک هفته قبل از محرم که کوچه‌ها و خیابان‌ها وسردر منازل با پرچم‌های مشکی، سبز، قرمز و کتیبه‌های محتشم کاشانی آذین می شود و در و دیوار شهر، رنگ محرم می‌گیرد ؛ به منظور ایجاد آمادگی کامل و مناسب در مردم و برای برپایی عزاداری پرشور محرم، آیین سنتی مذهبی سقاخوانی آغاز می‌شود.تشرف به مسلک سقایی در سنین نوجوانی بر اساس نیت پدر و مادر مبنی بر این که فرزندشان همیشه سالم و تندرست بماند طی مراسمی به تشریفات خاص انجام می گیرد.

سقاها بابستن لنگی به کمر و انداختن مشک سقایی به دوش و در حالی که باجام  فلزی  سقایت می کنند، وارد بازار شهر می شوند و به اجرای مراسم می پردازند.  در کاشان چهار دسته ی سقاها هستندکه در روزهای اول تا چهارم محرم به بازار شهر می آیند و ذکر مخصوص آن ها دو بیت ذیل است :

 ماه عزای خسرو لب تشنگان شد          بانگ مصیبت بر زمین و آسمان شد

چون خسرو لب تشنگان عزم سفر کرد    یکباره اندر راه جانان ترک سفر کرد

 
سقاخوانی در نوش آباد کاشان از هجدهم ذی‌الحجه تا شب اول محرم به اجرا در می آید. در آخرین شب ذی‌الحجه با حرکت در کوچه و خیابان‌های شهر آغاز محرم را به همگان اعلام می‌کنند، با مدیحه‌سرایی و عزاداری در رثای امام حسین(ع) و اصحابش بانگ نوحه و ماتم را سر می‌دهند.

دو گروه دیگر نیز در میان آیین داران سنّتی وجود دارند که وظیفه دارند به استقبال محرّم و صفر بروند که با نام چاووش خوان و پیشخوان شناخته می شوند؛ در مبحث بعدی به معرّفی آنان خواهیم پرداخت. تفاوت گروه سقاخوان با گروه های یاد شده در این است که سقّا خوان ها در ایام دیگری چون عید غدیر نیز به اجرای برنامه می پردازند.

هر سال عید غدیر در پاسداشت ولایت علوی به دیدار سادات می روند و با اجرای برنامه روز را به شب می رسانند. و شامگاه عید غدیر بعد از نماز مغرب وعشاء با حضور در حسینیه ها و تکایا و مساجد، بانگ سوگ و مویه را در شهر طنین انداز می کنند تا به همگان اعلام کنند، بیرق های حزن و اندوه را در ماتم مظلوم کربلا و یاران و خاندانش برافراشته کنید. در این مراسم سقاخوانان با شرایطی که بیان شد، در گروه های مختلف استاد و پیش کسوت سقاخوانی، شاگردان وجوانان به صورت حلقه های عزا مقابل یکدیگر به نغمه خوانی می پردازند.

در نوش آباد ، فاتحه خوانی، جلوی منازل اموات به فاصله دو محرم اجرا می شود و صاحبان عزا نیز به نشانه تکریم عزاداران حسینی و حق شناسی، پرچمی را همراه با توزیع خیرات و نذورات به گروه اهدا می کنند. سقا خوانی در روز عاشورا نیز فقط با حضور ساداتی که شال های سبز بر گردن دارند و پیشاپیش هیئت حسینی و بعد از شبیه کشته امام حسین (ع) حرکت می کنند با آهنگ حزین و اشعار غمناکی که  دل سنگ را به گریه در می آورد، اجرا می شود.

 گروه سقّاخوانی در کاشان با خانواده ی معزّز ضیغم شناخته می شود.