سدید کاشان

وزوان و میمه در همسایگی جوشقان قالی کاشان قرار دارند، گرچه امروز از نظر حوزه ی سیاسی، زیر نظر اصفهان قرار دارند ولی از گذشته های دور با کاشان قرابت و پیوند فرهنگی داشته اند و اهالی کاشان وزوان را با عنوان وجگون می شناسند.

در روستای وزوان از توابع میمه: «چاووش‌خوانان دو نفر  بودند که پشت سر زوّارِ عتبات عالیات، اشعار زیر را می‌خواندند  :

اشعار زیر وقتی خوانده می شود که زائر از مشهد الرّضا آمده باشد:

اغنیا مکه روند و فقرا سوی تو آیند        جان به قربان  تو آقا، که تو حجّ فقرایی

                                   بر محمد و آل او صلوات

ای غریبی که در طوس غریب الغربایی /ای شهیدی که درطوس معین الضّعفایی

                                  بر محمد و آل او صلوات

رضا به طوس جان شیـرین داد         حسین به کرب‌بُلا  سر به شمر نادین داد

                                 بر محمد و آل او صلوات

آنجا که غریب نالـه ی زاری کند                  آنجا کهغریب رو به دیوار کند

برسر بالین غریب خشتی بنمایی                 مـادر نبودکهگریهبسیار کند

                                 بر محمد و آل او صلوات

ادامه دارد...

در قمصر کاشان، اشعار زیر نیز در چاووشی خوانده می شود:

  ای آب فرات چه ناوفا بـودی تو            همسایه به دشت کربلا بودی تو

   ای آب فرات خاک عالم بر سرت         از بهـر حسین  نسوخت جگرت

                                  بر محمد و آل او صلوات

رفتم به کربلا بر سر قبر یک شهید          دیدم  که قبر شهید مشک عنبر است

پرسیدم از یکی که این مزار کیست؟        به گریه گفت :

                         قبرحبیب که نوردو چشم حیدر است

                              بر محمد و آل او صلوات

    رفتم رواق دوّمی دیدم                         مزاری که شـش  گوشه ی کشور است

پرسیدم از یکی که این مزار کیست؟    گفتا پایین پای حسین، قبر علی اکبر است

                             بر محمد و آل او صلوات

  پـایـیـن پـای عـلـی دیــدم      مـزاری چـنـیـنگـلـشـن اسـت

پرسیدم از یکی این مزار کیست؟   به گریه و نالهبگفتا هفتاد ودو تن شهید

                              بر محمد و آل او صلوات

ادامه دارد...

در قمصر کاشان:

 «هر کس که قصد عزیمت به کربلای معلّی را داشت،  برایش چووشی( به گویش محلی) می‌خواندند. چووش‌خوان که یکی از اهالی بود، پشت زوّار حرکت می‌کرد و  اشعاری را می‌خواند، در پایان هر بند، بدرقه‌کنندگان با صدای بلند بر محمّد و آل  محمّد صلوات می‌فرستادند  : 

ادامه دارد...

اشعار چاووشی:

اشعارچاووشی نمونه‏ای از ادبیات عامیانه و فولکلوریک است و از نوع غنایی آن به شمار می‏رود و سرشار از احساسات، عواطف، عشق و دلدادگی، بیان آرزوها، برآورده شدن حاجات، غم و اندوه سفر و مشکلات راه و مصائبی است که بر خاندان پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم گذشته است.

5- آیین نمایشی چاووشی:

ازجمله آیین‌هایی که درگذشته و حال در کاشان برپامی شود، آیین چاووش خوانی یا چاووش عزا ست. چاووشی آوازی است که با صدای زیبا و دل نشین خوانده می شود . و در فرهنگ ایرانی، پیشینه ای پُر افتخار دارد.

  « چاووش» واژه‏ای ترکی است، به معنای جارچی، پیک، پیشرو کاروان، کسی که دعوت رفتن به زیارت عتبات عالیات و خانه خدا کند. لغت نامه دهخدا، واژه «چاو» را به، «بانگ و سر و صدای گنجشک، هنگامی که از بیم دزدیده شدن جوجه‏اش، بانگ بر می‏آورد» معنا کرده‏است. همان طور که چاووش نیز با صدای گرم و پرشور خود، درد فراق و شوق دیدارمحبوب را بیان می کند.هرچند واژه ی چاوش یا چاووش در گذر زمان دستخوش تحول معنایی شده است، اما  کاربری آن، همواره در پیوند با مراسم و تشریفات و سیر و سفرهمچنان محفوظ مانده است. در فرهنگ‌ مردم ایران، چاووش کسی است که اشعار مذهبی می‌خواند و زائر را تا چند  صد متری همراهی می‌کند.یا این که دیگران را برای سفر زیارتی تشویق می کند و طی یک هفته کار فرهنگی، گروهی را آماده ی سفرزیارتی می سازد. و نیز در سفرهای زیارتی(پیش  یا پس از سفر و یا در هنگام سفر) با خواندن اشعار مذهبی مهیّج و مناسب، وظیفة تشویق  و ترغیب و همراهی مسافران  را بر عهده دارد و با یاد آوری آداب و شؤون سفر برمراتب معنوی کاروانیان می افزاید. چاووشان به عنوان« منادیان سفر» و «مُغَنِّیان نواخوان» سفر زیارتی شناخته می شدندو نیز نماد سفر زیارتی بودند و  بدون حضور آنان، مسافرت شور و هیجانی نداشت.

چاووشی آوازی است که با صدای زیبا و دل نشین خوانده می شد و خبر عزیمت یا بازگشت زایری را از اماکن مقدس  اعلام می نمود.

چاووش خوانی ، گاهی در قالب « تک خوانی » و زمانی به صورت « همآوایی » انجام  می گرفت. در شکل دوم، حال و هوای ویزه ای را به وجود می آورد؛ زیرا همنوایی مردم با چاووشان سبب ایجاد فضای معنوی، و شور و هیجان خاصّی می شد. و برای لحظاتی ارتباط عمیق  جمع را با خداوند متعال و اولیایش برقرار می ساخت و  زمزمه هایی را در عالم ملکوت به وجود می آورد. این حالت روحانی انگیزه ای بود تا اگر احیاناً کینه و کدورتی در دل کسی بود، آن را به دست فراموشی بسپارد . همدلی و محبّت ، جای کینه را می گرفت و به دنبال آن افراد از هم حلالیّت می طلبیدند. چاووش عزا معمولاً در دستگاه موسیقی سنتی ایرانی و در آواز ماهور و بیات ترک اجرا می شد .

 در گذشته هر یک از مناطق شهری و روستایی ایران، دارای یک یا چندنفر چاووش‌خوان بود که در تمام طول سال، مسؤولیت هماهنگی و همراهی و انجام خدماتارتباطی و فرهنگی مورد نیاز زوّار و مسافران کاروان را بر عهده داشتند.آنان همواره در بین مردم به نیک‏نامی و صلاح شهرت داشتند. مردانی پاک و خداشناس بودند که وجودشان سرشار از عشق و محبّت به خدا و اوصیای او بود. و با انگیزه هایی الهی و صدایی خوش و نفسی گرم که نشاط بخش سفر بود و چنانچه درکاروان حضور داشتند ، راهنمایی شایسته و حامی و پشتیبانی جدّی زائر،به شمار می رفتند.

چاووش‌خوان‌ها غالباً به هنگام انجام وظیفه، لباس پاکیزه بر تنمی‌کردند و شال و کلاه فاخر و اسب و عَلَم به همراه داشتند و با خواندن اشعار وپیام‌های زیبا و مناسب در کوچه و محلات می‌گشتند و ندای تشکیل و حرکت کاروان سفر رامی‌دادند و به این وسیله افراد را برای سفر زیارتی آماده می‌کردند.یکی ازدلایل اهمیت چاووش خوان ها و احترام مردم نسبت به آنان، هنری بود که در حفظ اشعار داشتند و صدای خوش آن ها بود. وقتی چاووش خوان بانگ سر می داد که "این زائر از خاک حسین آمده " مردم از شوق دیدار بارگاه حسین می گریستند و یا وقتی می گفت "این زائر حامل پیامی ازسوی بارگاه حسین(ع) یا عباس (ع) است و تربت آنجا را آورده " مردم سراسیمه می آمدند و زائر را می دیدند . این احساس در درون مردم که چاووش خوان پیک زوّار امام حسین (ع) است همیشه وجود داشت و این چاووش خوان زبان حال زوّار می شد و مردم اشعارچاووشی را با دل و جان گوش می دادند .چاووش خوان می خواند و اشک دیدار حسین و یارانش در چشم مردم حلقه می زد.

چاووش خوانی بیش از هرچیز به طهارت باطنی و صفا و اخلاص و در مرحله بعد به کسب تجربه و تمرین و ممارست نیازمند بود. چاووشانِ پیش‏کسوت، پس از رسیدن به مرحله علمداری، درصدد برمی‏آمدند تا به تربیت شاگرد بپردازند؛ مراحلی چون نوچگی، روخوانی از چاووش نامه‏ ، از بر کردن شعر، همآوایی و همراهی با چاووش در برنامه ی آموزش قرار داشت.

از آثار و برکات مهم چاووش خوانی این بود که زمینه را برای انجام بسیاری از تعالیم دینی فراهم می کرد. همچون: دیدار و زیارت مؤمنین، مصافحه و معانقه، صلح و آشتی، تعاون و شرکت در امور خیریه، دیدار با خویشاوندان و...

از آنجا که زیارت اماکن متبرکه، یکی از آرزوهای دیرینه ی مردم، بهحساب می‌آمد، فعالیت چاووش‌خوان بسیارمتنوع بود؛ مثل اِعلام زمانمسافرت، آماده‌سازی فضای بدرقه ، استقبال از زائران و خواندن اشعار مذهبی، که اینعمل در مناطق مختلف، به شیوه های گوناگون برگزار می‌‌‌‌شد.

بازار بزرگ کاشان که محل تجارت و معامله بود، به دلیل وجود افراد متفاوت از هر گروه و صنفی، مکان مناسبی برای اعلام فرارسیدن ماه محرم بود . دراین‌آیین که قبل از آمدن محرم برپامی شد، چاووش عزا با پرچم سیاه در دست و پرچم سبز به روی کتف در طول بازار حرکت می کرد و رسیدن ماه عزا را به کسبه و مردم اطلاع می داد و یاد آور می شد که فردا روز اول ماه محرم الحرام است.

 ادامه دارد...

 میلاد با سعادت کریم اهل بیت و سیّد الشّباب اهل بهشت، امام حسن مجتبی علیه السّلام مبارک باد!

بدین مناسبت شعر زیبایی که با عنوان حسن یوسف از طبع لطیف سیدحمیدرضا برقعی تراوش یافته است، باهم ترّنم می کنیم:

زیر پایش خدا غزل می ریخت
غزلی را که از ازل می ریخت

آن امامی که تا سحر امشب
روی لب های من غزل می ریخت

شب شعر مرا چه شیرین کرد
بین هر واژه ای عسل می ریخت

آن که در جیب کودکان یتیم
قمر و زهره و زحل می ریخت

آن کریمی که در پیاله ی دست
هرچه می ریخت لم یزل می ریخت

از هر آن کوچه ای که رد می شد
حسن یوسف در آن محل می ریخت

تیغ خشمش ولی به وقت نبرد
رنگ از چهره اجل می ریخت

شتر سرخ را به خون غلتاند
لرزه بر لشگر جمل می ریخت

آن امامی که روز عاشورا
از لب قاسمش عسل می ریخت.

هنرهای عاشورایی

4- آیین نمایشی سقّا خوانی:

سقّایی و سقایت ، آب دادن به چشمه است و تشنگان را سیراب کردن ، از ارزش های والای انسانی است. این شغلی بود که پرده داران خانه ی کعبه، پس از تعمیر آن توسّط حضرت ابراهیم و فرزندش اسماعیل ، عهده دار آن شدند. یعنی اجداد و نیاکان نبی مکرّم اسلام، همواره در طول تاریخ عهده دار این مسؤولیت بوده اند.

"آب ، نماد زندگی و آبادانی است...ایرانیان قدیم اعتقاد داشته اند که آب می فهمد آب احساس دارد و آب نوشنده خود را درک می کند . آن ها می دانستند که صدای آب آرامش می دهد و طراوت آب باعث لطافت روح می شود آب در نزد ایرانیان تا آن حد مقدس بوده که برای آن قربانی می دادند هرگاه باران می بارید نماز شکر می گذاردند . هرگاه آب رودخانه ها کم می شده قربانی می دادند پس از واقعه تلخ و عظیم عاشورا آب نزد ایرانیان معنای دیگری به خود گرفت آب آن عنصری که ایرانیان بیشتر در زیبایی و عظمت آن تفکر می کردند قالبی دیگر گرفت با دیدن آب می گریستند و به سوگ نشستند . هنر ایرانی نیز پیرامون آب بعد از واقعه عاشورا شکل دیگری گرفت . اشعار شعرا معنای دیگری پیدا کرد و حس ایرانیان - حتی آنانی که شیعه - نبودند به لحاظ مفهومی تغییر کرد دیگر آب نه تنها پرستیده نشد بلکه مورد ملامت و نکوهش قرار گرفت . آب رسان ها در ایام سوگ و مویه حضرت ابا عبدا... الحسین سقا شدند . سقای عزاداران سالار شهیدان و سردارش قمر بنی هاشم حضرت ابوالفضل (ع) . سقا ها با یک دست مشک و با دست دیگر کاسه در دست داشتند و میان عزاداران می رفتند و تشنگان را سیراب می کردند و اشعاری را در غم فراق حضرت سید الشهدا و یارانش به زبان می آوردند تا نوشنده ی آب را بیشتر به یاد امام حسین و یارانش بیندازد و این یکی از هنرهای عاشورایی است. "

 سقّا خوانی از قدیمی ترین هنرهای نوایی ایرانیان عاشورایی است. در این مراسم سقاخوانان در چهار گروه از استادان و پیشکسوتان سقاخوانی، بزرگ‌ترها، شاگردان و جوانان به صورت حلقه‌های عزا مقابل یکدیگر می نشینند و اشعار پرمحتوا و سوزناکی را در توصیف واقعه کربلا و مدح شهدای کربلا در یکی از ردیف های دستگاه موسیقی سنتی هم‌نوایی و همخوانی می‌کنند. 

 تمام آواز ها ، نغمات و آهنگ های سقایی به فراخور پیام های اشعاری که می خوانند ، در قالب یکی از دستگاه ها و آواز های : دشتی ، بیات ترک ، ابوعطا ، ماهور ، سه گاه و همایون و ...اجرا می گردد؛ بدون اینکه آلات موسیقی به کار گرفته شود حتّی از سنج و دهل که در دسته های عزاداری مرسوم است استفاده نمی شود. از سینه زنی هم کمک گرفته نمی شود. از مشک و جام و کاسه به فراخور حال استفاده می شود و شکلی نمادین دارد. سقاخوانان در حالی که‌ با یک دست مشک آب و با دست دیگر کاسه‌ای در دست دارند به یاد تشنه لبان کربلا، عزاداران را سیراب می‌کنند.  

 از یک هفته قبل از محرم که کوچه‌ها و خیابان‌ها وسردر منازل با پرچم‌های مشکی، سبز، قرمز و کتیبه‌های محتشم کاشانی آذین می شود و در و دیوار شهر، رنگ محرم می‌گیرد ؛ به منظور ایجاد آمادگی کامل و مناسب در مردم و برای برپایی عزاداری پرشور محرم، آیین سنتی مذهبی سقاخوانی آغاز می‌شود.تشرف به مسلک سقایی در سنین نوجوانی بر اساس نیت پدر و مادر مبنی بر این که فرزندشان همیشه سالم و تندرست بماند طی مراسمی به تشریفات خاص انجام می گیرد.

سقاها بابستن لنگی به کمر و انداختن مشک سقایی به دوش و در حالی که باجام  فلزی  سقایت می کنند، وارد بازار شهر می شوند و به اجرای مراسم می پردازند.  در کاشان چهار دسته ی سقاها هستندکه در روزهای اول تا چهارم محرم به بازار شهر می آیند و ذکر مخصوص آن ها دو بیت ذیل است :

 ماه عزای خسرو لب تشنگان شد          بانگ مصیبت بر زمین و آسمان شد

چون خسرو لب تشنگان عزم سفر کرد    یکباره اندر راه جانان ترک سفر کرد

 
سقاخوانی در نوش آباد کاشان از هجدهم ذی‌الحجه تا شب اول محرم به اجرا در می آید. در آخرین شب ذی‌الحجه با حرکت در کوچه و خیابان‌های شهر آغاز محرم را به همگان اعلام می‌کنند، با مدیحه‌سرایی و عزاداری در رثای امام حسین(ع) و اصحابش بانگ نوحه و ماتم را سر می‌دهند.

دو گروه دیگر نیز در میان آیین داران سنّتی وجود دارند که وظیفه دارند به استقبال محرّم و صفر بروند که با نام چاووش خوان و پیشخوان شناخته می شوند؛ در مبحث بعدی به معرّفی آنان خواهیم پرداخت. تفاوت گروه سقاخوان با گروه های یاد شده در این است که سقّا خوان ها در ایام دیگری چون عید غدیر نیز به اجرای برنامه می پردازند.

هر سال عید غدیر در پاسداشت ولایت علوی به دیدار سادات می روند و با اجرای برنامه روز را به شب می رسانند. و شامگاه عید غدیر بعد از نماز مغرب وعشاء با حضور در حسینیه ها و تکایا و مساجد، بانگ سوگ و مویه را در شهر طنین انداز می کنند تا به همگان اعلام کنند، بیرق های حزن و اندوه را در ماتم مظلوم کربلا و یاران و خاندانش برافراشته کنید. در این مراسم سقاخوانان با شرایطی که بیان شد، در گروه های مختلف استاد و پیش کسوت سقاخوانی، شاگردان وجوانان به صورت حلقه های عزا مقابل یکدیگر به نغمه خوانی می پردازند.

در نوش آباد ، فاتحه خوانی، جلوی منازل اموات به فاصله دو محرم اجرا می شود و صاحبان عزا نیز به نشانه تکریم عزاداران حسینی و حق شناسی، پرچمی را همراه با توزیع خیرات و نذورات به گروه اهدا می کنند. سقا خوانی در روز عاشورا نیز فقط با حضور ساداتی که شال های سبز بر گردن دارند و پیشاپیش هیئت حسینی و بعد از شبیه کشته امام حسین (ع) حرکت می کنند با آهنگ حزین و اشعار غمناکی که  دل سنگ را به گریه در می آورد، اجرا می شود.

 گروه سقّاخوانی در کاشان با خانواده ی معزّز ضیغم شناخته می شود.

2 - آیین نمایشی قالی شویان:

اهالی متدیّن « فین » کاشان، همه ساله دردومین جمعه ی ماه مهر،  برنامه ا ی را به اجرا در می آورند که در نوع خود بی نظیر است.این برنامه به دلیل آن که دارای طرح مشخصّی است و حرکات نمایشی خاصّی دارد و در آن همسرایی و نوحه خوانی صورت می گیرد و فرشی مقدّس از نقطه ای به نقطه ی دیگری  انتقال می یابد و چنانچه غریبه ای به جمع آن ها وارد شود ، مورد تهاجم قرار می گیرد ، مایه هایی نمایشی دارد و مدیریت و کارگردانی و بازیگری و امور فنّی ، جملگی در انحصار اهالی فین است و به نام آن ها ثبت شده است.بنابراین نمایشی آیینی است که با سرمایه ی عشق و ارادت خالصانه نسبت به اهل بیت اطهار علیهم السلام و با پیشینه ای هزار ساله ، ارزش و اعتبار پیدا کرده است . بهرام بیضایی در کتاب نمایش در ایران، مراسم مردم فین را به عنوان یکی از انواع نمایش پس از اسلام چنین معرّفی کرده است:

  " در قرن دوم هجری، مردم فین کاشان، سلطان علی[ ابن امام محمّد باقر علیه السلام ]- امامزاده -  را به پیشوایی فرا خوانده بودند، ولی او پیش از رسیدن به فین در حوالی اردهال به دست کفّار از پای در آمد[وبه شهادت رسید]. گویند مردم فین که برای نجات او رفته بودند، هنگامی رسیدند که جسد تکّه تکّه اش را یافتند، پس آن را در یک قالی پیچیدند و به آب رودخانه شستند، کفّار را به عقب راندند و گور و ضریحی ساختند، جسد را به گور سپردند و قالی را به ضریح.

   قرن هاست که هرساله در جمعه ی میانه ی مهرماه ، مراسم عظیمی در اردهال بر پاست و مردم تا پانزده هزار نفر[تا سال 1344] از هر ده و شهر دور و نزدیک برای تماشا جمع می شوند. در میانه ی روز ناگهان سی صد چهارصد نفر مرد چماق به دست با حرکات و فریادهای ترس آور از راه می رسند ، این ها نشانه ی جهاد کنندگان هستند؛ می آیند و قالی را که نشانه ی مرد شهید است به کنار رود اردهال می برند و با چماقِ خیسشان به آن می کوبند و آن را می شویند و بعد به ضریح برش می گردانند. در همه ی این مراحل، نعره های لعنت و نفرینشان نسبت به کفّار بلند است و با چماق ، حالت تهدید کننده دارند و با چند تکیه کلام، تماشاگرمؤمن را به یاد شهدای کربلا می اندازند و خاندان بنی اسد که آن شهدا را به خاک سپرد و بر ایشان گریست. این بازی، فراوان شبیه است به نمایش بدوی مرگ « بعل Baal» و شست و شوی جسد او توسّط کاهنان در رود که در بین النهرین باستان مرسوم بوده است". ( بهرام بیضایی، نمایش در ایران، انتشارات روشنگران و مطالعات زنان،1387 ، ص56 ).